Kaplica Świętych Schodów została konsekrowana w 1733 r. i należy do rzadkiej grupy barokowych zabytków przeznaczonych do kontemplacji Męki Chrystusa. Wystrój i wyposażenie kaplicy stanowią asymetryczne Święte Schody, odgrodzony kratami ołtarz p.w. Więzienia Jezusowego na ich szczycie, grota Grobu Pańskiego, otwarty okulus w sklepieniu oraz malowidła ze scenami pasyjnymi, wykonane przez Andrzeja Radwańskiego i Franciszka Ecksteina. Wcześniej kaplicę otaczały katakumby, zlokalizowane w kryptach bocznych. Po ich lewej stronie chowano osoby duchowne, natomiast po prawej świeckich fundatorów. Barokowe pochówki znajdują się także pod Świętymi Schodami. Fundatorem kaplicy był ks. Stefan Dembiński.
Święte Schody (Scala Santa) to ideowa kopia schodów z Pałacu Antoniusza, który był siedzibą rzymskiego namiestnika w Jerozolimie. To po nich umęczony Chrystus wstępował przed oblicze Piłata i na nich został skazany na śmierć. Legenda głosi, że oryginalne, skropione krwią Jezusa schody, zostały w 326 r. odnalezione przez św. Helenę i na jej polecenie przewiezione do Rzymu. 28 marmurowych stopni zamontowano wówczas w papieskim pałacu na Lateranie, gdzie tworzyły główną, honorową klatkę schodową. W połowie XV w. schody otoczono kultem i od tej pory można było po nich wchodzić tylko na kolanach. Stopnie ze śladami krwi (nr 2, 11 i 28) oznaczono metalowymi krzyżykami. W 1589 r. na polecenie papieża Sykstusa V rozebrano je i przeniesiono do nowego, wspaniałego budynku, wzniesionego pod kierunkiem architekta D. Fontany. Święte Schody umieszczono u podnóża kaplicy Sancta Sanctorum. Do schodzenia przeznaczono cztery boczne szeregi schodów. Ściany i sklepienia znajdujące się na trzech środkowych ścianach wzdłuż schodów środkowych ozdobiono freskami, ze scenami pasyjnymi. W XVIII w. marmurowe stopnie były już tak wytarte kolanami wiernych, że w 1723 r. papież Innocenty III zarządził zabezpieczenie ich drewnianą okładziną.
Od początku XVII w. laterańska kaplica Świętych Schodów zaczęła być kopiowana w całej Europie. W Polsce możemy spotkać barokowe Święte Schody również w innych miasta tj. Kalwaria Zebrzydowska i Krzeszowska, na Górze Świętej Anny, w ogrodach sióstr wizytek w Krakowie i Warszawie oraz w Sośnicy i w Górze koło Wrocławia.
Pijarska kaplica w Krakowie jest obiektem wyjątkowym. Jest to prawdopodobnie jedyna kaplica, która zajmuje cały dolny kościół. Nietypowa jest także forma Świętych Schodów, które wypełniają główną część krypty. Autorem projektu był prawdopodobnie Kacper Bażanka. Prawy strona schodów, w której znajduje się 26 niskich stopni i 2 spoczniki (co razem daje tradycyjną liczbę 28), wykonane zostały ze zbitego wapienia – po nim wierni wchodzili na kolanach, rozważając Mękę Chrystusa. W zamaskowanych otworach znajdujących się w stopniach, umieszczono po dwa relikwiarze ze szczątkami świętych męczenników i pamiątkami z Ziemi Świętej. W centralnej części stopnia numer 2, 11 i 28 umieszczono partykuły Krzyża Świętego - miejsca te oznaczono metalowymi krzyżykami. Bieg lewy o 23 stopniach, wykonany z piaskowca, przeznaczony był do normalnego schodzenia. Na szczycie oraz na spocznikach prawego biegu zachowała się oryginalna, barokowa posadzka w formie czarno-białej szachownicy, ułożonej z kamiennych płyt. Schody zabezpiecza barokowa balustrada z piaskowca, z motywem regencyjnej plecionki. Wejście na schody zamykały w przeszłości metalowe bramki.
Na szczycie Świętych Schodów znajdował się ołtarz p.w. Więzienia Jezusowego, gdzie czczono tryptyk z wizerunkiem Chrystusa w okowach. Dawniej w każdy piątek, zgodnie z wolą fundatora, odprawiano tu uroczystą Mszę św. i śpiewano Psalmy za dusze zmarłych. Pod schodami znajduje się grota, oryginalnie wyłożona imitującą kamień sztukaterią. Otwarty okulus umożliwiał organizację misteriów Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia Pańskiego. Wielkanocna tradycja budowy w tym miejscu Grobu Pańskiego przetrwała do dnia dzisiejszego.
Święte Schody służyły też indywidualnej pobożności. Po spełnieniu wymaganych warunków, wierni mogli uzyskać odpusty, nadane przez papieża Benedykta XIII dzięki wstawiennictwu królewicza J. L. Sobieskiego. W 1740 r. wydrukowano w Krakowie łaciński modlitewnik, z tekstami dedykowanymi dla każdego ze stopni. Modlono się także na różańcu. Na ścianach krypty Andrzej Radwański namalował ilustracje jego bolesnych tajemnic: Modlitwę w Ogrójcu, Biczowanie, Koronowanie cierniem, Niesienie krzyża i Ukrzyżowanie. W szóstej arkadzie malarz umieścił Matkę Bolesną w scenie Opłakiwania. W przeszłości, przy wejściu na Święte Schody wisiała tablica z wierszem:
Po tych schodach na klęczkach idźcież na ofiarę,
Bo w nich relikwie świętych Pańskich są złożone,
Co ginęli za świętą katolicką wiarę,
I w nagrodę odnieśli męczeńską koronę.
Na każdym stopniu „Zdrowaś” zmów w pokorze ducha,
Szczerze żałuj za grzechy, proś o przebaczenie,
A przez świętych przyczynę Pan Bóg cię wysłucha
I przez Matki Bolesnej pod krzyżem cierpienie.
Popularność kaplicy w XVIII w. spowodowała potrzebę budowy nowego wejścia wprost z ulicy. Prace przebudowy wykonano pod kierunkiem Franciszka Placidiego. W XIX w. kult Świętych Schodów zaczął zanikać. Od 1887 r. dolny kościół był wykorzystywany jako kaplica pogrzebowa dla zasłużonych osób. Stąd uroczyście wyprowadzono trumny J. I. Kraszewskiego, M. Zyblikiewicza i S. Wyspiańskiego. W 1888 r. zniszczone i nieczytelne malowidła ścienne zostały zamalowane. W XX w. podczas kolejnych remontów zlikwidowano ołtarz, zamurowano okulus, zatynkowano katakumby, skuto sztukaterie i fragmenty malowideł, przekształcono schody i posadzkę. W stanie wojennym krypta służyła jako miejsce spotkań opozycji i niezależnych artystów, od 1997 r. działa tu popularna galeria „Krypta u Pijarów”. Pierwotna funkcja kaplicy uległa zapomnieniu.
Tekst: dr Eliza Buszko